1. Γενικές Πληροφορίες
Tο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών είναι το 1ο ερευνητικό κέντρο του νεότερου Ελληνικού κράτους. Ο θεμέλιος λίθος του ιστορικού κτιρίου Σίνα, που δεσπόζει στο Λόφο Νυμφών στο Θησείο, τοποθετήθηκε από τον Βασιλιά Όθωνα το 1842 και ολοκληρώθηκε η κατασκευή του το 1846 με χρηματοδότηση του ευπατρίδη βαρόνου Σίνα. Έκτοτε προσφέρει αδιαλείπτως, ακόμα και στα σκοτεινά χρόνια της ναζιστικής κατοχής, στην Ελληνική Επιστήμη και στο Κράτος, τόσο στη παραγωγή νέας γνώσης όσο και σε υπηρεσίες θεμελιώδεις για την λειτουργία του κράτους, όπως ήταν η ιστορική υπηρεσία υπολογισμού της Ώρας Ελλάδος, απαραίτητη για την εμπορική και ναυτιλιακή ανάπτυξη της χώρας.
Η κύρια αποστολή σήμερα του ΕΑΑ, όπως και όλων των Εθνικών Ερευνητικών Κέντρων, είναι η παραγωγή υψηλής στάθμης βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας, η υλοποίηση χρηματοδοτούμενων ερευνητικών προγραμμάτων από διεθνείς και εθνικούς χρηματοδοτικούς φορείς, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η ESA, NASA, ERC, ΓΓΕΚ, ΕΛΙΔΕΚ, κα, η συλλογή και επεξεργασία δεδομένων μέσω μετρήσεων και υπολογιστικών εργαλείων, η εκπόνηση μελετών και η προσφορά καινοτόμων υπηρεσιών και εργαλείων για την υποστήριξη της Πολιτείας, του ιδιωτικού, δημόσιου τομέα και του κοινού.
Το ΕΑΑ θεραπεύει μια ευρύτατη γκάμα επιστημονικών κατευθύνσεων στις επιστήμες Γης, ατμόσφαιρας και διαστήματος, όπως σεισμολογία, γεωφυσική, τσουνάμι, ατμοσφαιρική φυσική και χημεία, μόλυνση περιβάλλοντος και κλιματική αλλαγή, τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών και εξοικονόμησης ενέργειας, μετεωρολογία, υδρολογία, επίγεια και δορυφορική τηλεπισκόπιση, ηλιακή και αιολική ενέργεια, φυσική ανώτερης ατμόσφαιρας και ιονόσφαιρας, μαγνητόσφαιρα, ηλιακή και πλανητική φυσική, αστροφυσική και κοσμολογία.
Η βασική και εφαρμοσμένη ερεύνα του ΕΑΑ διεξάγεται σε τρία διακριτά αλλά πολλές φορές συνεργαζόμενα Ινστιτούτα, ήτοι:
- στο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής και Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ),
- στο Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΙΕΠΒΑ) και
- στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο (ΓΙ).
Για τη διεξαγωγή της βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας έχουν αναπτυχθεί μοναδικές ερευνητικές υποδομές μεγάλης κλίμακας, οι βασικότερες από τις οποίες είναι α) το τηλεσκόπιο Αρισταρχος 2.3μ στο Αστεροσκοπείο Χελμού, β) το τηλεσκόπιο 1,2μ. στο Αστεροσκοπείο Κρυονεριου, γ) το εξαιρετικά εκτεταμένο στην Ελλάδα και μοναδικό σε μέγεθος δίκτυο 700 περίπου επίγειων μετρητικών σταθμών (μετεωρολογικών σταθμών, GPS, σεισμογράφων, επιταχυνσιογράφων, παλιρριογράφων, ραντάρ, κεραιών, μαγνητομέτρων, κλπ) που καλύπτουν όλη την Ελληνική επικράτεια, από την Αττική έως τις εσχατιές του Καστελόριζου, της Γαύδου και των Αντικυθήρων (σημειωτέων ότι το ΕΑΑ διαθέτει και έξι σταθμούς συλλογής δεδομένων εκτός της Ελληνικής επικράτειας), δ) η ύπαρξη εξειδικευμένου κέντρου συλλογής, ανάλυσης και διανομής δορυφορικών δεδομένων από μεγάλο αριθμό δορυφόρων (πολικής τροχιάς, γεωστατικών και χαμηλής τροχιάς.
Το ΕΑΑ έχει επίσης αναπτύξει αριστεία και υποδομές κλίμακας στο τομέα της πρόληψης και διαχείρισης έντονων φυσικών φαινομένων και καταστροφών με χρηματοδοτήσεις της ΕΕ μέσα από ανταγωνιστικά προγράμματα. Ο βασικός πυλώνας πάνω στον οποίο έχουν πραγματοποιηθεί αυτές οι υπηρεσίες είναι η λειτουργία εξειδικευμένων μονάδων που βασίζονται είτε στη διαστημική επιστήμη και τεχνολογία, είτε στις επίγειες υποδομές του, είτε στο συνδυασμό των δύο. Αυτές οι υπηρεσίες εξυπηρετούν την Ελληνική και Παγκόσμια κοινότητα Φορέων και Υπηρεσιών Διαχείρισης Κρίσεων. Πιο συγκεκριμένα το ΕΑΑ υποστηρίζει τα επιχειρησιακά κέντρα αρμόδιων κρατικών υπηρεσιών και υπουργείων της Ελλάδας, όπως το Κέντρο Επιχειρήσεων της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, το ΥΠΕΚΑ, τις ΠΠ Τοπικών Αυτοδιοικήσεων, κλπ. Επίσης έχει αναγνωρισμένη διεθνή προσφορά, μέσω της ενεργούς συμμετοχής του στο Παγκόσμιο Πρόγραμμα Παρατήρησης και Παρακολούθησης της Γης για την Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών και Ανθρωπιστικών Κρίσεων, αναλαμβάνοντας τουλάχιστον μια φορά σε μηνιαία βάση την εξυπηρέτηση Υπηρεσιών Πολιτικής Προστασίας, και Αρχές Τοπικής Αυτοδιοίκησης οπουδήποτε ανά τον κόσμο.
Το 2019, το ΕΑΑ έθεσε, με ειδική απόφαση του Διοικητικού του Συμβουλίου, ως έναν από τους βασικούς στρατηγικούς του πυλώνες την θεματική της Κλιματικής Αλλαγής με στόχο την περαιτέρω ανάπτυξη τόσο της ερευνητικής του δραστηριότητας όσο και της παροχής εμπειρογνωμοσύνης και ανάπτυξης καινοτόμων υπηρεσιών σε θέματα πρόληψης των συνεπαγόμενων κινδύνων, απομείωσης επιπτώσεων και προσαρμογής στις νέες κλιματικές συνθήκες.
2. Οι Εμβληματικές υποδομές και δράσεις του ΕΑΑ
Την τελευταία διετία (2019 – 2021) ξεκίνησε η ανάπτυξη και υλοποίηση εμβληματικών υποδομών και δράσεων στο ΕΑΑ, Εθνικής, Ευρωπαϊκής και Παγκόσμιας εμβέλειας, οι οποίες παρουσιάζονται εν συντομία.
Σύσταση της ερευνητικής υποδομής ΠΑΓΓΑΙΑ στα Αντικύθηρα
Το ΕΑΑ σύστησε πρόσφατα την νέα μεγάλη υποδομή του Παρατηρητήριου Γεωεπιστημών και Κλιματικής Αλλαγής στα Αντικύθηρα (ΠΑΓΓΑΙΑ), μια πρόταση του ΕΑΑ που επιλέχτηκε από την Πολιτεία και την Τράπεζα Ευρωπαϊκών Επενδύσεων να χρηματοδοτηθεί, ώστε να δημιουργηθεί ένας επιστημονικός υπερσταθμός για την παρακολούθηση κρίσιμων κλιματικών παραμέτρων και θερμοκηπικών αερίων, στα πρότυπα του Συστήματος Παρακολούθησης του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού αλλά και σταθμός παρακολούθησης γεωφυσικών παραμέτρων της ευρύτερης περιοχής.
Ένταξη του τηλεσκοπίου Αρίσταρχος στο Πρόγραμμα νέας τεχνολογίας Τηλεπικοινωνιών ScyLight
Μια ακόμη σημαντική δράση του ΕΑΑ είναι η ένταξη του Αστεροσκοπείου Χελμού και του τηλεσκοπίου Αρίσταρχος, ως πρώτου, Πανευρωπαϊκά, επίγειου σταθμού του εμβληματικού προγράμματος Scylight (SeCure and Laser communication Technology) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) γεγονός που αποτελεί Εθνική επιτυχία και άλμα στις αναπτυξιακές δράσεις του Κέντρου ενώ αναδεικνύει το ΕΑΑ σε παγκόσμιο σημείο αναφοράς στον τομέα των νέων τεχνολογιών στις τηλεπικοινωνίες.
Η υποδομή AEGIS
Επίσης, πρόσφατα εγκρίθηκε από το Ταμείο Ανάκαμψης σημαντική χρηματοδότηση για την ανάπτυξη της «Υποδομής για την ασφάλεια, την προστασία και την ανθεκτικότητα σε κινδύνους καταστροφών», μιας ολοκληρωμένης νέας κεντρικής υποδομής του ΕΑΑ που θα διασυνδέει και τα 3 Ινστιτούτα του για εφαρμοσμένη έρευνα, ανάπτυξη υπηρεσιών και καινοτόμων εργαλείων σχετικών με την Ασφάλεια, την Προστασία και την Κοινωνική Ανθεκτικότητα σε Φυσικές, Ανθρωπογενείς και Τεχνολογικές καταστροφές, δράσεις που ήδη αναπτύσσονται από ερευνητικές ομάδες του ΕΑΑ – και χρησιμοποιούνται από φορείς της Πολιτείας – αλλά είναι απαραίτητη η ενίσχυση των υποδομών τους με υψηλής τεχνολογίας επιστημονικά όργανα, αναβαθμισμένες παρατηρησιακές δυνατότητες και δυνατότητες επεξεργασίας τεράστιου όγκου δεδομένων μέσω της απόκτησης υπερ-υπολογιστή, κτηριακών εγκαταστάσεων, την ενίσχυση των συνεργειών (διεθνών, περιφερειακών και εθνικών) αλλά και η στελέχωση με νέους επιστήμονες.
Το Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή – CLIMPACT
Το ΕΑΑ συντονίζει το Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή CLIMPACT, μια εμβληματική δράση της ΓΓΕΚ, που αποτελείται από έντεκα εμβληματικούς, εθνικούς, επιστημονικούς φορείς και πιο συγκεκριμένα την Ακαδημία Αθηνών, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, το Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών Δημόκριτος, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Πολυτεχνείο Κρήτης, το Ερευνητικό Κέντρο ΑΘΗΝΑ και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Το CLIMPACT επιδιώκει τη συνεργασία με την Εθνική Επιτροπή για την κλιματική αλλαγή, με την Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής της Τράπεζας της Ελλάδος αλλά και με άλλες σχετικές πρωτοβουλίες και δράσεις ώστε να αποτελέσει πόλο έγκυρης και πολύπλευρης εμπειρογνωμοσύνης και συμβουλευτικό όργανο της Πολιτείας και της Κοινωνίας (www.climpact.gr).
Παράλληλα με την ανάπτυξη των παραπάνω εμβληματικών δράσεων και υποδομών του ΕΑΑ, υλοποιούνται σημαντικά κτηριακά έργα και πιο συγκεκριμένα α) Το Αμφιθέατρο Πολλαπλών Χρήσεων Θησείου με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ Περιφέρειας Αττικής, β) η Επέκταση του κτηρίου του ΙΑΑΔΕΤ με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ Περιφέρειας Αττικής, γ) ολοκλήρωση του κτηρίου του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου στη Πεντέλη με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ Περιφέρειας Αττικής, δ) το Κέντρο Επισκεπτών Αστεροσκοπείου Κρυονερίου και χρηματοδότηση κατασκευής Αμφιθεάτρου, από την Περιφέρεια Πελοποννήσου ε) το Κέντρο Επισκεπτών Αστεροσκοπείου Χελμού στα Καλάβρυτα με έναρξη διαδικασίας σύνταξης μελετών από την Περιφέρεια Δ. Ελλάδας σε συνεργασία με την Διεύθυνση Υποστήριξης Ερευνών του ΕΑΑ για χρηματοδότηση κατασκευής αμφιθεάτρου, εκθεσιακού χώρου και πλανηταρίου.
Τέλος, το ΕΑΑ έχει πολλά να επιδείξει και στα πεδία της εκλαΐκευσης και διάδοσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων του και της συνεχούς ενημέρωσης του κοινού, με τα επιτυχή Κέντρα Επισκεπτών του στην Πεντέλη, το Θησείο και το Κρυονέρι Κορινθίας μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων που παρέχονται σε σχολεία, μεμονωμένες οικογένειες και επισκέπτες αλλά και σε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (προσφυγόπουλα, ΑΜΕΑ και τρόφιμους σωφρονιστικών καταστημάτων). Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών έχει επενδύσει στην εξωστρέφεια του Κέντρου όχι μόνο παρέχοντας εκπαίδευση αλλά και πολιτιστική δραστηριότητα με στόχο την ανάδειξή του όχι μόνο ως επιστημονικός πόλος αλλά και ως πολιτιστικός αναδεικνύοντας την διεπαφή επιστήμης με τέχνης.
