1. Ιστορικό-Βασικά στοιχεία και Ορόσημα του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας( ΕΧΕ)-Επιτεύγματα.
Το πρώτο πολιτικό πλαίσιο για τον Ευρωπαϊκό Χώρο Έρευνας (ΕΧΕ) υιοθετήθηκε το 2000 στο πλαίσιο της στρατηγικής της Λισαβόνας με σκοπό την προώθηση της συνεργασίας και του συντονισμού των εθνικών πολιτικών Έρευνας και Καινοτομίας (Ε&Κ) και της πολιτικής της Ένωσης και την αντιμετώπιση του κατακερματισμού των εθνικών συστημάτων έρευνας και καινοτομίας (Ε&Κ).
Απώτερος στόχος ήταν και είναι ακόμη η ελεύθερη κυκλοφορία των ερευνητών, της επιστημονικής γνώσης και της τεχνολογίας σε όλη την Ένωση μέσω της παρακίνησης της διασυνοριακής συνεργασίας και την βελτίωση του συντονισμού των ερευνητικών πολιτικών και των προγραμμάτων των ΚΜ.
Τα 20 χρόνια EXE1 γιορτάσθηκαν επί Κροατικής Προεδρίας (α’ εξάμηνο 2020), στο άτυπο Συμβούλιο των Υπουργών Έρευνας (Φεβρουάριος 2020), με την παρουσία του τότε Επιτρόπου Phillipe Busquin.
Βασικά στοιχεία-σταθμοί για την ολοκλήρωση-εμβάθυνση του ΕΧΕ ήταν τα εξής:
- Η δημιουργία του ESFRI (European Science Forum for Research Infrastructures) το 2002 με κύριο ρόλο τη χάραξη πολιτικής για τις ερευνητικές υποδομές πανευρωπαϊκού ενδιαφέροντος μέσω της ανάπτυξης και επικαιροποίησης του οικείου στρατηγικού οδικού χάρτη (ESFRI Roadmap). Στο πλαίσιο αυτό έχουν δημιουργηθεί έως σήμερα 37 Ερευνητικές Υποδομές για τις οποίες έχουν διατεθεί κονδύλια ύψους 20 δις €.
- Η υιοθέτηση του στόχου 3% για τις επενδύσεις σε Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ σε επίπεδο ΕΕ (ΑΕΔΕΤΑ/ΑΕΠ) από το Ε. Συμβούλιο της Βαρκελώνης το 2002, εκ των οποίων τα 2/3 θα προέρχονταν από τον ιδιωτικό τομέα έως το 2010. Ο δείκτης 3% αποτέλεσε στη συνέχεια έναν από τους πέντε βασικούς στόχους (headline targets) της στρατηγικής Ευρώπη 2020. Δεδομένου ότι ο στόχος αυτός δεν έχει επιτευχθεί ακόμη, στην νέα ανακοίνωση για τον ΕΧΕ, στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια, προτείνεται η εκ νέου υιοθέτησή του και παράλληλα τίθενται και νέοι ποσοτικοί στόχοι.
Σημειώνεται ότι το 2019 ο δείκτης έντασης των δαπανών για Ε&Α σε επίπεδο ΕΕ (ακαθάριστη δαπάνη για Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ) ανήλθε στο 2,19 %. Οι αντίστοιχοι δείκτες έντασης για τις δαπάνες των επιχειρήσεων και τις δημόσιες δαπάνες είναι 1,46 % (αντιστοιχεί στα 2/3 περίπου των συνολικών δαπανών) και 0,73 % αντίστοιχα.
Η ένταση Ε&Α για την Ελλάδα είναι στο 1,27% και απέχει 0,92 % από το μέσο όρο της Ε. Ένωσης.
Στο Παράρτημα Ι παρουσιάζεται διάγραμμα με τα αντίστοιχα στοιχεία για όλα τα ΚΜ και σύγκριση με το έτος 2000 (2001 για Ελλάδα). - Η δημιουργία του Δικτύου EURAXESS και του Χάρτη και Κώδικα των Ερευνητών (Charter and Code) για τη βελτίωση της καριέρας των ερευνητών.
- Το 6ο Πρόγραμμα Πλαίσιο Ε&Κ στο οποίο ξεκίνησαν για πρώτη φορά δράσεις συγχρηματοδότησης με τα ΚΜ (τα ERA-NETs) και η εφαρμογή των άρθρων 165 και 187 της Συνθήκης (άρθρα 185 και 187 ΣΛΕΕ) για τη δημιουργία των θεσμοθετημένων συμπράξεων με μεταβλητή γεωμετρία.
- Η ενσωμάτωση του ΕΧΕ στη συνθήκη λειτουργίας της Ε. Ένωσης (ΣΛΕΕ) το 2010, στο άρθρο 179 που αφορά στους στόχους της πολιτικής της Ένωσης για την έρευνα, την τεχνολογική ανάπτυξη (ΕΤΑ) και το διάστημα (άρθρα 179-182). Επιπρόσθετα το άρθρο 182(5) της ΣΛΕΕ παρέχει τη δυνατότητα υιοθέτησης νομοθεσίας για την ενίσχυση/επιβολή της υλοποίησης του ΕΧΕ.
- Η Ανακοίνωση της Ε. Επιτροπής του 2012 για τον ΕΧΕ, στην οποία αναφέρονται οι προτεραιότητες του ΕΧΕ και τα Συμπεράσματα του Συμβουλίου του Μαΐου του 2015, στα οποία συμφωνήθηκε o Ευρωπαϊκός Οδικός Χάρτης για τον ΕΧΕ 2015-2020 και στη βάση του οποίου διαμορφώθηκαν τα εθνικά σχέδια δράσης των ΚΜ και υιοθετήθηκε το σημερινό σύστημα διακυβέρνησης.
- Η νέα Ανακοίνωση της Ε. Επιτροπής για το νέο ΕΧΕ υποβλήθηκε μετά από σχετικό αίτημα του Συμβουλίου στο σχέδιο Συμπερασμάτων το 2018, στο οποίο συμφωνήθηκε και το σημερινό σύστημα διακυβέρνησης, το οποίο αποτελείται: α) από την Επιτροπή ERAC (συνολικός συντονισμός/κύρια Επιτροπή), β)την Επιτροπή ERAC/SFIC, γ) την Επιτροπή ERAC/GPC, και τις ομάδες εργασίας για δ) την Ανοικτή επιστήμη/ καινοτομία/ γνώσης, ε) θέματα Φύλλου και στ) τους ανθρώπινους πόρους/σταδιοδρομία ερευνητών. Επιπρόσθετα για την υποστήριξη όλων των Επιτροπών/Ομάδων και για την επίτευξη συνέργειας συστάθηκε και η Ομάδα στήριξης/Steering group. Σε όλες τις ομάδες προεδρεύουν εκπρόσωποι των ΚΜ, ενώ στη κύρια Επιτροπή ERAC συμπροεδρεύουν τα ΚM με την Ε. Επιτροπή. Από την Ε. Επιτροπή συμπροεδρεύει ο ΓΔ Ε&Κ κ. Jean-Eric Paquet. Το πάγιο αίτημα της Ελλάδας ήταν και είναι ο εξ ορθολογισμός του συστήματος διακυβέρνησης του ΕΧΕ.
- Σημειώνεται ότι με βάση τα διάφορα Συμπεράσματα του Συμβουλίου για τον ΕΧΕ, ο Ευρωπαϊκός Χώρος Έρευνας (ΕΧΕ) έπρεπε να είχε ολοκληρωθεί μέχρι το 2014. Το 2014-16 ξεκίνησε η προώθηση του τρίπτυχου Ανοικτή Επιστήμη, Ανοικτή Καινοτομία και ΕΧΕ Ανοικτός σε όλο το κόσμο, γνωστού ως 3Os (Open Science, Open Innovation, Open to the World) το οποίο, μεταξύ άλλων, οδήγησε στη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Νέφους Ανοικτής Επιστήμης (European Open Science Cloud/EOSC2), ενός από τα πιο πρόσφατα σημαντικά επιτεύγματα του ΕΧΕ.
Μαζί με τις ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές, τους ανθρώπινους πόρους και τον EOSC, στα κύρια επιτεύγματα του ΕΧΕ περιλαμβάνονται επίσης οι Πρωτοβουλίες Κοινού Προγραμματισμού μεταξύ των ΚΜ, στις εκτιμάται ότι επενδύθηκαν έως σήμερα συνολικά 7 δις €. Τέλος ως προς τα θέματα ισότητας των φύλων, θεωρείται ότι πλέον επιτεύχθηκε ισότητα στους αποφοίτους PhD, αλλά το πρόβλημα παραμένει στις ανώτερες θέσεις στην ανώτατη παιδεία, όπου μόνο το 25% καταλαμβάνονται από γυναίκες.
2. Το περιεχόμενο της πρόσφατης Ανακοίνωσης (COΜ(2020) 628 final) με τίτλο: «Ένας νέος ΕΧΕ για την Έρευνα και Καινοτομία/ A new ERA for R&I»
Στην Ανακοίνωση για τον νέο ΕΧΕ προσδίδεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην καινοτομία/διάχυση & αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και στην ενίσχυση/υποστήριξη των ΚΜ προκειμένου να προβούν σε μεταρρυθμίσεις που θα διευκολύνουν τη μεταφορά των ερευνητικών αποτελεσμάτων στην αγορά και στην πραγματική οικονομία. Για την προώθηση αυτών των μεταρρυθμίσεων τα κ-μ θα πρέπει παράλληλα να λαμβάνουν υπόψη τους τις συστάσεις του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου.
Η Ανακοίνωση θέτει τέσσερεις προτεραιότητες/ στόχους εκ των οποίων οι τρείς πρώτες διευρύνουν το σκοπό/όραμα του ΕΧΕ και σχεδιάσθηκαν ώστε ο νέος ΕΧΕ να συμβάλει σε όλες τις προκλήσεις της Ένωσης. Οι προτεραιότητες και οι προτεινόμενοι στόχοι/targets, οι οποίοι θα υλοποιηθούν σε σύμπραξη της Ε.Ε. με τα ΚΜ. έχουν ως εξής:
I. Προτεραιότητα στις επενδύσεις και στις μεταρρυθμίσεις στην Ε&Κ
προς την πράσινη και ψηφιακή μετάβαση για την υποστήριξη της ανάπτυξης της Ευρώπης και της αύξησης της Ανταγωνιστικότητας: Στο πλαίσιο αυτό, επαναβεβαιώνεται ο στόχος (target) 3% (ΑΕΔΕΤΑ3/ΑΕΠ) που θα επενδυθεί στην Ε&Κ στην Ε. Ένωση και επιπρόσθετα η Ε. Επιτροπή ζητά από τα ΚΜ να δεσμευθούν για ένα νέο στόχο: οι δημόσιες επενδύσεις για Ε&Α από το 0,81% που είναι σήμερα την Ε. Ένωση να φθάσουν στο 1,25% του ΑΕΠ το 2030, προκειμένου να παρακινηθούν και επενδύσεις από τον ιδιωτικό τομέα. Επιπρόσθετα και προκειμένου να ενθαρρυνθεί η περαιτέρω συνεργασία μεταξύ των ΚΜ, η ευθυγράμμιση των εθνικών προσπαθειών Ε&Α προτείνεται σε εθελοντική βάση ο εξής νέος στόχος: Το 2030 οι εθνικές χρηματοδοτήσεις για Ε&Α για την ενίσχυση της συνεργασίας των ΚΜ και της συνεισφοράς τους στην επίτευξη των στόχων της Ε. Ένωσης μέσω των κοινών προγραμμάτων, αποστολών και συμπράξεων Ε&Κ να φθάσουν το 5%. Σήμερα το ποσοστό αυτό σε επίπεδο Ε. Ένωσης είναι κοντά στο 1%.
II. Βελτίωση της πρόσβασης στην αριστεία
Ο στόχος αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των σημαντικών διαφορών που παρατηρούνται μεταξύ των κ-μ όσον αφορά στις επενδύσεις σε Ε&Κ και των επιπτώσεων τους από πλευράς επιστημονικής αριστείας και παραγωγής καινοτομίας. Δεδομένης δε της υποστήριξης που λαμβάνουν από την Ε.Επιτροπή τα ΚΜ που υστερούν σε επενδύσεις για Ε&Κ σε σχέση με τον μέσο όρο της Ε. Ένωσης, προτείνεται τα εν λόγω ΚΜ να αυξήσουν τις επενδύσεις τους κατά 50% τα επόμενα 5 χρόνια. Επιπρόσθετα και προκειμένου να αντικατοπτρίζεται η πρόοδος προς την έρευνα που βασίζεται στην αριστεία, τα ΚΜ που υστερούν έναντι του μέσου όρου της Ε. Ένωσης σε δημοσιεύσεις με υψηλό αριθμό ετεροαναφορών πρέπει να μειώσουν το χάσμα στον μέσο όρο της Ε. Ένωσης κατά τουλάχιστον το ένα τρίτο τα επόμενα 5 χρόνια.
III. Μεταφορά των αποτελεσμάτων έρευνας στην αγορά και στην πραγματική οικονομία, και προώθηση της ανταγωνιστικότητας και της ηγεσίας της Ε. Ένωσης στο παγκόσμιο τεχνολογικό περιβάλλον.
Στο πλαίσιο αυτό θα προωθηθεί:
- η ανάπτυξη κοινών τεχνολογικών οδικών χαρτών με την βιομηχανία που θα επιτρέψουν τη συσσώρευση περισσότερων ιδιωτικών επενδύσεων σε σημαντικά διεθνή έργα4 και
- θα ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη ανταγωνιστικών τεχνολογιών σε βασικούς στρατηγικούς τομείς, ενώ θα εξασφαλίζεται πιο ισχυρή ευρωπαϊκή παρουσία στην παγκόσμια σκηνή.
Στην επίτευξη του στόχου αναμένεται να συμβάλλουν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας, το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΙΤ) και τα οικονομικά εργαλεία της Ένωσης.
IV. Εμβάθυνση του ΕΧΕ
Στην προτεραιότητα αυτή περιλαμβάνονται οι υφιστάμενες προτεραιότητες του ΕΧΕ, με έμφαση στη βελτίωση των ευκαιριών για την ανάπτυξη της σταδιοδρομίας των ερευνητών, περιλαμβανομένης της προώθησης της απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα και στη δημιουργία ευνοϊκού περιβάλλοντος για την προσέλκυση και διατήρηση στην Ευρώπη, των πιο ταλαντούχων ερευνητών από το διεθνές περιβάλλον.
Στο Παράρτημα Ι του παρόντος παρουσιάζεται διάγραμμα της Ε. Επιτροπής σχετικά με τους στόχους που προαναφέρθηκαν (Tranformative R&I policy).
Στο Παράρτημα ΙΙ αναφέρονται οι 14 προτεινόμενες από την Ε.Επιτροπή δράσεις (Οδικός Χάρτης).
3. Πρόσθετες πληροφορίες:
Η Ανακοίνωση για τον νέο ΕΧΕ δημοσιεύθηκε μαζί με την Ανακοίνωση για τον Ευρωπαϊκό Χώρο Παιδείας και το ψηφιακό σχέδιο δράσης για την εκπαίδευση αποσκοπεί στην προώθηση των μεταξύ τους συνεργειών, καθώς τα πανεπιστήμια πέραν της συμβολής τους στην παραγωγή νέας γνώσης μπορούν παράλληλα να διαδραματίσουν καταλυτικό ρόλο στην ενίσχυση του οικοσυστήματος καινοτομίας.
Ο νέος ΕΧΕ θα συμβάλει στις τρεις κύριες προκλήσεις της Ένωσης και συγκεκριμένα στην επίτευξη του κλιματικού στόχου, στην ανάκαμψη από την πανδημία COVID-19 και στη διασφάλιση τεχνολογικής αυτονομίας στις περιοχές: Κυβερνοασφάλεια, Διάστημα, Τεχνητή νοημοσύνη, 5G και E-mobility.
4. Δημιουργία Ευρωπαϊκού Φόρουμ για την μετάβαση & γενικότερα τα μέσα που θα συμβάλλουν στην επίτευξη των προτεραιοτήτων/στόχων του Νέου ΕΧΕ:
Στην επίτευξη των ανωτέρω στόχων θα συμβάλλουν ο Ορίζοντας Ευρώπη, περιλαμβανομένων των δράσεων «widening» και ενίσχυσης του ΕΧΕ, οι στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης, τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και οι μεταρρυθμίσεις που θα προωθούνται στη βάση και των συστάσεων του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου.
Για το τελευταίο, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει το ERA Forum for transition το οποίο θα συμπληρώσει την διαδικασία στρατηγικού προγραμματισμού του Ορίζοντα Ευρώπη και θα προσφέρει μια πλατφόρμα για την ανάπτυξη φιλόδοξης κοινής πολιτικής και την υλοποίηση δράσεων σε στρατηγικές περιοχές.
Παράρτημα I
Παράρτημα ΙΙ: Οδικός Χάρτης νέου ΕΧΕ (Παράρτημα της Ανακοίνωσης της Ε.Επιτροπής)
| Key actions | Date | |
| 1. | Re-affirm the 3% GDP EU R&I investment target and propose a new EU 1.25% GDP public effort target to be achieved by Member States by 2030 | Starting in 2021 |
| 2. | Launch of ERA Forum for Transition, to support Member States in the coordination and prioritisation of national R&I funding, and reforms | Starting in 2021 |
| 3. | Support Member States who are below the EU average R&D investment over GDP to increase their total investment in R&D by 50% in the next 5 years | Starting in 2021 |
| 4. | Set up a dedicated work stream in the ERA Forum for Transition for access to excellence and support less performing R&I Member States in increasing their number of highly cited publications by one-third over 5 years | Starting in 2021 |
| 5. | Develop common industrial technology roadmaps | By the end of 2022 |
| 6. | Develop and test a networking framework in support of Europe’s R&I ecosystems, building on existing capacities, in order to strengthen excellence and maximise the value of knowledge creation, circulation and use | By 2022 |
| 7. | Update and develop guiding principles for knowledge valorisation and a code of practice for the smart use of intellectual property | By the end of 2022 |
| 8. | New toolbox in support of researchers career development | By the end of 2024 |
| 9. | Launch, via the Horizon Europe Programme, a platform of peer-reviewed open access publishing; analyse authors’ rights to enable sharing of publicly funded peer-reviewed articles without restriction; Ensure a European Open Science Cloud that is offering findable, accessible, interoperable and reusable research data and services (Web of FAIR); and incentivise open science practices by improving the research assessment system. | Beginning in 2021 |
| 10. | Implement the EFSRI White Paper and establish an updated governance structure for research and technological infrastructures | By the end of 2021 |
| 11. | Develop a roadmap of actions for creating synergies between higher education and research, notably building on the dual role of universities | 2021 |
| 12. | Develop inclusive gender equality plans with Member States and stakeholders in order to promote EU gender equality in R&I | Starting in 2021 |
| 13. | Organise with Member States and stakeholders Europe-wide participatory citizen science campaigns to raise awareness and networking | Starting in 2021 |
| 14 | Develop with Member States an approach to set and implement strategic priorities that deliver on the ERA agenda through the ERA Forum for Transition and by means of a Pact for R&I in Europe. | 2021 |
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. (i) Πιο αποδοτικά εθνικά συστήματα έρευνας, (ii) βέλτιστη διακρατική συνεργασία και ανταγωνισμός, περιλαμβανομένης της από κοινού αντιμετώπισης των μεγάλων προκλήσεων και της ανάπτυξης των υποδομών έρευνας, (iii) μια ανοικτή αγορά εργασίας για τους ερευνητές, (iv) ισότητα φύλλων και ενσωμάτωση της διάστασης του φύλλου στην Έρευνα (v) βέλτιστη κυκλοφορία, πρόσβαση και μεταφορά της επιστημονικής γνώσης, περιλαμβανομένης της ανοικτής πρόσβασης και (vi) Διεθνής συνεργασία.
2. Απώτερος στόχος είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος στο οποίο οι ευρωπαίοι ερευνητές, οι καινοτόμες επιχειρήσεις και οι πολίτες θα μπορούν να δημοσιεύουν, να βρίσκουν και να επαναχρησιμοποιούν δεδομένα και αξιοποιούν εργαλεία και υπηρεσίες για σκοπούς Ε&Κ και εκπαίδευσης. Αυτό θα πραγματοποιηθεί καταρχήν μέσω της διασύνδεσης (federation) εθνικών και ευρωπαϊκών υποδομών. Στο πλαίσιο του Ορίζοντα Ευρώπη χρηματοδοτείται ως co-programmed σύμπραξη.
3. Ακαθάριστες Εγχώριες Δαπάνες για Έρευνα και Καινοτομία ως ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος.
4. Θα αναπτυχθούν με την καθοδήγηση της Ε. Επιτροπής και θα περιλαμβάνουν επενδυτικές προτεραιότητες/θεματολόγια Ε&Κ από τη βασική έρευνα έως στην εφαρμογή (deployment). Οι χάρτες αυτοί θα αποτελούν τμήμα των στρατηγικών θεματολογίων καινοτομίας που θα συμφωνηθούν με τα ΚΜ και τη βιομηχανία στο πλαίσιο των συμπράξεων του Ορίζοντα Ευρώπη.
